نگين كوير
یزد نگین کویر است و مورخان یونانی شهر کهن و باستانی یزد را «ایستاتیس» می خواندند. این شهر تاریخی ویژگی های خاص خود را دارا می باشد. یکی از شاخص ترین نشانه هایی که منطره ی عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز می سازد، وجود بادگیرهای متنوع آن است. بادگیرها به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند. غالب آب انبارهای درون شهری دارای بادگیر هستند که تعداد آن ها بین یک تا شش بادگیر متغیر است و به عنوان وسیله ای برای تهویه و خنک ماندن آب از آن ها اسفتاده می شده است. بادگیرها هم چنین برج هایی هستند که با توجه به نحوه ی ساختمان ویژه خود جریان هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می کنند. بادگیرها تزییناتی با گچ و آجر به همراه دارند و در قدیم ارتفاع و نوع تزیینات آن بیانگر منزلت اجتماعی و تشخیص صاحب آن بوده است.این شهرستان اماکن دیدنی و جاذبه های جهانگردی متعددی دارد که از مهم ترین آن ها می توان به مسجد جامع کبیر یزد، مسجد جامع فهرج، بقعه سید رکن الدین، مجموعه تاریخی باغ دولت آباد، برج و باروی قدیمی شهر، مسجد و تکیه امیرچخماق، آب انبار شش بادگیری، زندان سکندر، آتشکده ی زردشتیان، باغ مشیر، خانه ی ملک التجار، باغ ناجی، خانه ی عرب زاده (موزه ی سکه)، موزه ی تعمیر آینه، ساعت مارکارف خانه رسولیان، خانه لاری ها، پیر چک چک در اردکان، جام خان، بارا خان و... اشاره کرد.
در زیر به اختصار به شرح برخی از این مکان های تاریخی می پردازیم.
مسجد جامع کبیر یزد:
یکی از درخشان ترین بناهای شهر یزد را می توان مسجد جامع نامید. درخشندگی کاشی ها، بلندی منارها، زیبایی گچ کاری های شبستان زمستانی وسیع هر یک عنصری و عاملی از بزرگی، زیبایی و هنرمندی این یادگار ارجمند و هزار ساله ی یزد است. ایوان بزرگ، غرفه ها، گوشواره ها، رواق ها و طبنی های ان همه در حد کمال زیبایی است و معماری با شکوه پارتی را با همه ی جلال و احتشام و زیبایی و ریزه کاری به یاد می آورد. این مسجد تا پیش از انقلاب اسلامی محل برگزاری نماز جمعه بود. اما پس از پیروزی انقلاب به لحاظ محدودیت فضا، اقامه ی نماز جمعه به مسجد مرحوم آخوند ملا اسماعیل منتقل شده است.
میدان میرچخماق (امیرچخماق):
میدان میرچخماق، اثری از قرن نهم هجری و یادگاری از دوران حکومت امیرچخماق شامی است. جلال الدین امیرچخماق که به دستور شاهرخ تیموری به حکومت یزد رسید، با هم دستی همسر خود فاطمه خاتون، آثاری چند در یزد بنا کرد. مهم ترین این اثار مسجد جامعه نو بود که هم اکنون نیز برقرار است و به نام مسجد میرچخماق معروف است. بانیان در شمال مسجد میدانی ایجاد کردند که اکنون هم پابرجاست و مرکز شهر یزد است. این بنای عظیم یکی از معرف های شهر یزد است
باغ دولت آباد:
باغ دولت آباد یکی از باغ های معروف ایرانی است که در زمان محمدتقی خان (دوره ی زندیه) طراحی و ساخته شد. بخش عمده ی آن از جمله عمارت هشتی و بادگیر باغ را که تخریب شده بود، سازمان ملی حفاظت اثار باستانی ایران مرمت کرد. باغ دولت آباد مجموعه ای از ساختمان های مختلف است که محل اقامت (خان) حاکم وقت و دستگاه حکومتی وی بوده است. عناصر متشکله مجموعه چنین است: عمارت سردر جنوبی، عمارت حرم سرا، عمارت تالار آینه، عمارت تهران، آب انبار دو دهانه، عمارت هشتی و بادگیر. جالب ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشکیل می دهد که تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت آباد با 33 متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نشانه ی نبوغ و توانمندی فکر و دست معماران یزدی است.
آتشکده ی زردشتیان:
این عمارت که در فهرست آثار معماری معاصر یزد قرار دارد، به همت زردشتیان یزد و پارسیان هند در سال 1313 خورشیدی تحت نظارت و سرپرستی آقای ارباب جمشید امانت بنا شد. ساختمان اصلی در وسط حیاطی بزرگ بر بلندی قرار دارد و آن را درختانی همیشه سبز احاطه کرده اند. حوضی بزرگ در محور ورودی بنا به آن زیبایی خاصی بخشیده است. آتش در محفظه ای بلندتر از سطح زمین در اتاقی نسبتا وسیع و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق هایی برای مراسم نیایش پیرامون آن طراحی شده است. در مورد قدمت تاریخی آتش آتشکده می گویند: 1515 سال پیش این آتش از آتشکده ی ناهید پارس به روستای هفتادر (نزدیک عقدا) منتقل شد و از آن جا به ترک آباد در اردکان نقل مکان کرد. و پس از سی سال نگهداری در غار اشکفت یزدان آن را در سال 1325 خورشیدی به شهر یزد آوردند و در خانه ی دستور بزرگ شهر، در محله ی دستوران جای داده شد و از آن جا به گهنبار خانه و محل کنونی این آتش خیابان آیت ا... کاشانی یزد کوچه آتشکده انتقال یافت. سرستون ها و از اره های سنگی این بنا با نقوش برجسته زیبا، کار هنرمندان اصفهانی است که در اصفهان تراش خوردند و به یزد حمل شدند.
ساعت مارکار:
در یزد به ویژه در مرکز آن میدان های قدیمی متعددی وجود دارد که مجموعه ای به هم پیوسته از بناهایی هم چون مسجد، بازار، حمام، آب انبار را در جوار خود جای داده اند، یکی از این میدان ها میدان وقت و ساعت میدان مارکار می باشد. این میدان قدیمی اثری از نیمه ی اول قرن هشتم هجری است و در حال حاضر اکثر بناهای اطراف آن از بین رفته است و تنها در مدرسه ی سید رکن الدین و یک انبار قدیمی بر جای مانده است. در این میدان یک دستگاه نجومی و رصدی موسوم به اوقات و ساعت (725) هجری قمری قرار داشته که در زمان خود از دستگاه های مهم علمی بوده و نام میدان از این دستگاه گرفته شده است.
پیر چک چک (چکچکو):
محلی است در 48 کیلومتری شهر یزد که زردشتیان به آن جا اعتقاد داشته و مقدسش می شمارند وجه تسمیه اش این است که چون آب به صورت چک چک از کوه های سخت و بریده ی سنگی فرو می ریزد چک چک یا چکچکو می گویند. زردشتیان این محل را «پیرسوز» می خوانند و از روز سوم تا دهم تیرماه برای زیارت و پرداخت نذورات به این جا می آیند.
پیرهرپشت:
این زیارتگاه در 15 کیلومتری شهر اردکان بردامن کوه های پست واقع است. دلیل اعتقاد زردشتیان به آن غیب شدن کنیز بانوی یزدگرد در این محل بوده است. هر سال روز هجدهم فروردین زردشتیان برای زیارت به این محل می آیند.
زندان سکندر:
بنایی است با گنبد مرتفع که پا تا سر با خشت خام ساخته شده است. طبق نظرات تایید نشده اسکندر پس از ورود به ایران در یزد قلعه ای جهت زندانیان ساخته است.
خانه ی رسولیان:
از خانه های ارزشمند یزدی که در سال 1368 به صورت وقف در اختیار دانشگاه یزد قرار گرفت و پس از مرمت هسته ی اولیه دانشکده ی معماری و شهرسازی، حیات نوین خود را آغاز کرد.
خانه ی ملک التجار:
این خانه متعلق به ملک التجار شهر بوده و حدود یک صدو بیست سال قبل ساخته شده است. نقاشی اتاق های این خانه از حیث اسلوب کاملا با نقاشی های عمارت نارنجستان شیراز هم سان است
